Prvi svetski rat: Celo Valjevo bilo bolnica

Za vreme Prvog svetskog rata, od oktobra 1914. do maja 1915. godine, celo Valjevo bilo je - bolnica! Za kratko vreme, broj stanovnika grada na Kolubari desetostruko se povećao - stizali su sa svih strana ranjenici, srpski, ali i austrougarski vojnici, a ubrzo je u Valjevu izbila epidemija pegavog tifusa, koja je usmrtila više od 7.500 obolelih, među kojima 22 lekara, a opakoj bolesti podlegla je i čuvena srpska slikarka Nadežda Petrović, medicinska sestra, dobrovoljac.
adbuka oglasi

U Valjevu je, zbog njegovog geografskog položaja i blizine fronta, bio glavni komandni i sanitetski centar srpske vojske, ali i mesto za prijem ranjenika, mnogobrojnih izbeglica, zarobljenika, obolelih. Vlada Srbije bila je planirala da za smeštaj ranjenika i bolesnika koristi 11 opštinskih objekata sa 2.210 kreveta, a u Valjevu su tada postojale samo dve zdravstvene ustanove - Valjevska okružna bolnica sa hirurškim paviljonom, čiji je upravnik bio dr Selimir Đorđević, koja je bila u zgradi sadašnjeg Istorijskog arhiva i Stalna vojna bolnica Drinske divizije, kojom je rukovodio major dr Pavle Vojteh, i obe su imale skroman broj ležajeva.

- Predviđanja vrhovne komande srpske vojske da će napad Austrougarske krenuti sa Save i Dunava, što je bilo lakše, nisu se potvrdila - kaže Dragana Lazarević Ilić, savetnica u Narodnom muzeju u Valjevu.

- Napad je usledio sa Drine, prema Valjevu, pa je samim tim došlo do pregrupisavanja trupa i promene strategije. U Valjevu je već 9. avgusta 1914. godine smeštena vrhovna komanda, a blizina Cerske bitke i drugih okršaja na Drini, učinilo je da Valjevo postane varoš u koju su tada bile uprte oči čitavog sveta.

Naime, uporedo sa prvim pobedama hrabre i požrtvovane srpske vojske, koje su u svetu proslavile Srbiju, kao munja prostrujala je i vest da je u Valjevu izbila epidemija pegavog tifusa neslućenih razmera, koja se brzo širila po celoj zemlji. Srbija je tada imala samo 450 lekara. U Valjevu, na oko 7.500 ranjenika, bilo je - 25 lekara.

- Kada je epidemija pegavog tifusa buknula, na brzinu su otvorene bolnice u kasarni Petog pešadijskog puka, Valjevskoj gimnaziji, Muzeju, te svim raspoloživim javnim objektima, kafanama, školama, magacinima - kaže naša sagovornica. - Po okolnim selima formirane su brojne poljske bolnice. Međutim, zbog povlačenja vojnika ka Valjevu i mešanja sa civilima, zaraza se sve više širila, a grad je u jednom trenutku imao desetostruko više stanovnika nego u mirnodopskim uslovima. Za vreme epidemije, u Valjevu je dnevno umiralo stotinu ljudi. Smatra se da je u valjevskom kraju od pegavog tifusa stradalo oko 3.500 vojnika i više od 4.000 civila.

Procene su da je u Srbiji od ove bolesti umrlo oko 135.000 ljudi, među njima oko 30.000 vojnika. Za suzbijanje epidemije najznačajniji je bio dolazak dr Ludvika Hiršvelda, svetski čuvenog bakteriologa, koji je uspeo da izoluje klicu paratifusa. A Džon Rid, dopisnik "Metropoliten magazina", izveštavao je da "iako epidemija jenjava, ulice Valjeva predstavljaju avenije bolnica". O tom strašnom periodu, Narodni muzej u gradu na Kolubari priprema izložbu "Valjevska bolnica".

NADEŽDA PETROVIĆ

ČUVENA slikarka Nadežda Petrović je bila bolničarka srpske vojske u tri rata. U Velikom ratu, posle pobede srpske vojske u Cerskoj i Kolubarskoj bici, tokom zatišja 1915. godine, otišla je u Skoplje, gde joj se bila sklonila rodbina. Iako je porodica preklinjala da se ne vraća na bojište, hrabra slikarka, međutim, izabrala je da ode u bolnicu u Valjevu, u kom se zbog epidemije pegavca nije znalo ko je živ, ko mrtav. Nadežda, koja je bila bolničarka Infektivne vojne bolnice, dobila je pegavi tifus. Pre no što je izdahnula, 3. aprila 1915. godine, bolovala je sedam dana. Počiva na Novom groblju u Beogradu. U njenu čast, u rodnom Čačku, od 1960. godine održava se likovna smotra "Memorijal Nadežde Petrović". Poslednje delo koje je naslikala upravo je - "Valjevska bolnica".

SIMBOL HUMANOSTI

RATNA bolnica u Valjevu predstavlja simbol medicinske požrtvovanosti i humanosti, jer se lekari i medicinsko osoblje nisu štedeli, cilj im je bio da što više pomognu ranjenicima i obolelima od pegavog tifusa. Tako su, osim dr Đorđevića, od ove bolesti u Valjevu umrli dr Draginja Babić, prva Srpkinja doktor medicine, te dr Pavle Vojteh i dr Albert Semjuel Kuk iz Sjedinjenih Američkih Država, čiji je jedan od retkih spomenika preminulim lekarima koji postoje u gradu na Kolubari. Bila je to, ujedno, najveća ratna bolnica u Prvom svetskom ratu. Na osnovu dela Dobrice Ćosića, u Jugoslovenskom dramskom pozorištu u Beogradu igrana je poznata predstava "Valjevska bolnica", u režiji Dejana Mijača.