ARHEOLOŠKA ISTRAŽIVANJA: Bogato istorijsko nasleđe u RB „Kolubara”

Dvojni grob prikazuje porodičnu sahranu u starčevačkoj kulturi

Projekat „Zaštitna arheološka iskopavanja i istraživanja na području Rudarskog basena Kolubara” izvodi se u kontinuitetu od 1991. godine. Nosilac Projekta je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, u saradnji sa zavodima iz Beograda i Valjeva i uz podršku Srpske akademije nauka i umetnosti. Investitor radova je Rudarski basen „Kolubara“.

Najveći broj istraženih lokaliteta nalazi se na području površinskih kopova „Tamnava–Istočno polje” i „Tamnava–Zapadno polje”, u selima Mali Borak i Skobalj, u slivu reke Kolubare, na granici Šumadije i zapadne Srbije. Povoljan geografski položaj i klima uslovili su stvaranje prvobitnih naselja, koja su po pravilu formirana u dolinama reka, predelima bogatim šumom i pogodnim za razvoj zemljoradnje, lova i ribolova. Zbog osobenog geografskog položaja oblast je često predstavljala mesto susreta različitih kultura, etničkih grupa, provincija i država.

Starčevačka kultura

"Rezultati arheoloških istraživanja u selu Mali Borak, na lokalitetima „Crkvine”, „Jaričište 1, 2, 3”, „Masinske njive”, u periodu od 2005. do 2014. godine, potvrđuju kontinuitet naseljavanja tokom praistorije. Dokumentovano je naseljavanje u periodima starijeg neolita (starčevačka kultura – VI milenijum p. n. e.), mlađeg neolita (vinčanska kultura – V milenijum p. n. e.), bakarnog doba (IV milenijum p. n. e.), bronzanog i gvozdenog doba. (III–I milenijuma p. n. e.). O kontinuitetu naseljavanja na prostoru koji zahvata basen „Kolubara” svedoče ostaci rimskih građevina otkriveni u ataru sela Skobalj. Radi se o dobro očuvanim temeljima vile rustike i ostacima kapele koju je najverovatnije sagradio vlasnik vile (III–IV vek)", objašnjava Mirjana Blagojević, arheolog-savetnik Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Analiza položaja istraženih lokaliteta pokazuje da je dominantan položaj praistorijskih naselja na drugoj visokoj terasi reke Kolubare i pritoka, a da su pozicije naselja birane sa kombinacijom ekonomskih i komunikacijskih razloga. Sva velika naselja u donjem toku Kolubare, Tamnave i Uba, kao i u Posavini, imaju pogodne uslove za zemljoradnju.

U zaleđima naselja prostirale su se šume koje nude obilje drugih resursa (drvo, plodovi, divljač).
Ovakav položaj omugućavao je raznovrsne oblike ekonomije u okruženju naselja, u prečniku dva i po do pet kilometara.

Arheološki radovi na području tamnavskih kopova odvijaju se od 2005. godine, a lokaliteti „Jaričište 1, 2 i 3” istraženi su u periodu od 2007. do 2010. godine. Potes Jaričište nalazi se u ataru sela Mali Borak iznad retenzije II (veštačko jezero) koja je u funkciji kopa „Tamnava–Zapadno polje”. Potes obuhvata blaga uzvišenja, rečne terase, iznad reka Kolubara i Kladnica, kao i nad koritom nekadašnjeg Dubokog potoka prema selu Skobalj.

"Jedan od najznačajnih arheoloških nalaza je dvojni grob u okviru starčevačkog naselja (5600. p. n. e. do 5400. p. n. e.) na lokalitetu „Jaričište 1”. Otkriće je izuzetno po tome što su retki nalazi grobova sa dvojnim sahranama iz perioda starčevačke kulture, ne samo kod nas već i na teritoriji centralnog Balkana. Neposredno ispred rudarskih bagera na lokalitetu su otkrivene jame zemunice, otpadne jame, silosi, osnove kuća, peći za pripremanje hrane i pečenje keramičkih posuda i nalaz porodične sahrane – pomenuti dvojni grob starije žene i deteta i dva dečja groba. Istraživanjima je potvrđen kontinuitet naseljavanja ovog prostora od starijeg neolita do ranog bronzanog doba (VI–IV milenijum p. n. e.)", kaže Mirjana Blagojević.

Lokacija Jaričište

Neočekivno otkriće proizvodne zone razvijenog bakarnog doba, na lokalitetu „Masinske njive” u selu Mali Borak, jedinstven je nalaz u jugoistočnoj Evropi. Vrednost otkrića je utoliko veća što omogućava dokumetovanu rekonstrukciju najstarije tehnologije obrade metala i rudarstva.

U proizvodnji su sarađivali pripadnici eneolitskih kultura iz centralnog i zapadnog Balkana, srednjeg Podunavlja i istočnog Prialpskog prostora. Takva saradnja različitih populacija ostvarena u prvoj polovini IV milenijuma p. n. e. predstavlja novinu u kulturnoj istoriji tog perioda.

Tokom februara i marta 2014. godine trajali su arheološki radovi na lokalitetu „Jaričište 4”, koje je ugroženo dinamikom planiranih rudarskih radova na kopu „Tamnava–Zapadno polje”. Površinskim ispitivanjem zamljišta tokom 2011. i 2012. godine, na prostoru severno od akumulacionog jezera u Malom Borku, prikupljeni su delovi keramičkih posuda iz perioda praistorije i srednjeg veka.

Arheološkim iskopavanjima u 2014. godini otkriveni su ostaci manjeg naselja koje pripada V–IV veku p. n. e. (starije gvozdeno doba, pozni Halštat). Arheološke celine predstavljaju uglavnom jame koje su imale karakter stambenog objekta ili otpadne jame, dok su one manjih dimenzija i pliće imale funkciju silosa. Na dubini od 60 centimetara uočen je sloj sa ostacima zapečene zemlje, keramike, kremenih i kamenih alatki. Posebno se izdvajaju alatke manjih dimenzija od vulkanskog stakla, opsidijana, pa predstavljaju retke nalaze u regionu.

Vinčanska kultura

Ostaci većeg naselja iz perioda starijeg gvozdenog doba pronađeni su tokom 2011. i 2012. godine na lokalitetu „Gornje Polje”, na granici sela Vreoci, Skobalj i Jabučje, na prostoru gde su izvođeni investicioni radovi na izmeštanju korita reke Kolubare, odnosno eksploatacije kopa „Tamnava–Istočno polje”. Na istražnom prostoru utvrđena su dva horizonta – prvi se vezuje za pozni Halštat, dok se drugi smešta u XV vek.

Prema rečima Mirjane Blagojević, naselja starijeg gvozdenog doba pripadaju tipu ravničarskog naselja i bila su sezonskog karaktera. Podignuta su blizu reke, na zaravnjenom platou, što je omogućavalo bolju preglednost i komunikaciju sa susednim oblastima, kao i povoljne uslove za trgovinu. Zaleđe je bilo bogato šumom, pašnjacima i obradivim površinama.

Organizacija naselja zavisila je od poplavama zbog izlivanja reke. Prvobitni objekti su bili ukopani ili poluukopani, a povlačenjem naselja u zaleđe, na plodniju zemlju, građeni su nadzemni objekti za stanovanje, a verovatno i za stoku. Raspored i tip objekata ne ukazuje na to da je bilo prostornog grupisanja objekata. Nažalost, reka je svojim viševekovnim tokom verovatno odnela deo naselja.

Uporedo sa izvođenjem arheoloških iskopavanja, deo ekipe je površinski istražio okolni teren na frontu napredovanja kopa „Tamnava–Zapadno polje”. Na parcelama koje se nalaze na prostoru između retenzija registrovane su zone sa arheološkim sadržajem. Radi nastavka dobre prakse zaštite kulturnog nasleđa, neophodno je na vreme planirati i izvršiti istraživanja, s obzirom na to da će tokom naredne dve godine lokalitet biti uništen rudarskim radovima. Planom istraživanjima za ovu godinu predviđen je lokalitet „Jaričište 5”.

Novi lokaliteti na kopu „Radljevo”
Otvaranje novog površinskog kopa „Radljevo” u narednom periodu za arheologe i rudare predstavlja obavezu da na vreme zaštite kulturno nasleđe. Na osnovu dokumentacije Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Valjeva, na prostoru budućeg kopa „Radljevo” evidentirano je nekoliko arheoloških lokaliteta iz različitih epoha i perioda. Rasprostranjeni su u atarima sela Kalenić, Brgule, Radljevo i Stublenica.

Arheološki lokaliteti zahvataju velike površine (od jednog do deset hektara), što znači da se istraživanja moraju obavljati u dužem vremenskom periodu, od dve do pet godina. Prilikom planiranja eksproprijacije i pripremnih radova neophodno je usaglasiti dinamiku arheoloških i rudarskih radova kako bi arheolozi imali dovoljno vremena za istraživanje i zaštitu, što važi i za objekte narodnog graditeljstva, sakralnih spomenika, groblja i krajputaša.

Z. Badnjević